Fazla çalışma, iş hukukunda hem işçinin korunması hem de işverenin üretim ihtiyaçlarının dengelenmesi açısından kritik bir konudur.
Bu çerçevede, mevzuat, fazla çalışmayı sıkı şartlara bağlamış, işçi onayı, yıllık sınır, ücretlendirme ve ispat kuralları ayrıntılı olarak düzenlemiştir.
Yine, Yargıtay kararlarıyla, fazla çalışmanın ispatı, onay şartı, belge düzeni ve yasak alanlar konularında içtihat birliği sağlanmış; işverenlerin kayıt tutma yükümlülüğü, işçilerin ise ispat yükü netleştirmiştir.
Fazla çalışma, genel olarak işyerinin üretim kapasitesinin artırılması, siparişlerin yetiştirilmesi, ya da arıza, doğal afet, makinelerin bozulması gibi önceden öngörülemeyen ve önlenemeyen durumlar ya da seferberlik gibi ülke yararını ilgilendiren olağanüstü durumlarda haftalık normal çalışma süresinin dışında yapılan çalışmalardır.
Fazla çalışmada işçinin onayı
Öncelikle belirtmek gerekir ki, işçinin fazla çalışma yapabilmesi için yazılı onayının alınması gerekmektedir.
Bu çerçevede, fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay iş sözleşmesinin yapılması esnasında ya da bu ihtiyaç ortaya çıktığında alınabilir. Ancak, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmak istemeyen işçi verdiği onayı otuz gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydıyla her zaman geri alması mümkündür.
Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmalarda ise bu onay aranmamaktadır.
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ayırımı
- Fazla çalışma: İş Kanunu’nda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmaları,
- Fazla sürelerle çalışma: Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmaları,
İfade etmektedir.
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücreti hesabı
- Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının %50 yükseltilmesi suretiyle,
- Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesiyle
Hesaplanmaktadır.
Yukarıda belirtilen oranlar (zamlı ücret oranları) İş Kanunu’na göre asgari düzenlemeler olup, iş sözleşmesiyle, toplu iş sözleşmesiyle veya işyeri uygulaması ile daha yüksek artış oranı belirlenip, ödeme yapılması mümkündür.
Fazla çalışma karşılığında serbest zaman (ücretli izin) uygulaması
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse fazla çalışma ücreti almak yerine işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı 6 ay içinde işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla serbest zaman (ücretinde kesinti yapılmadan) olarak kullanabilmektedir.
Fazla çalışmada uyulması gereken sınırlar
Fazla çalışmada uyulması gereken bazı sınırlar bulunmaktadır.
Buna göre, fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saati geçmemesi gerekmektedir.
Yine, fazla çalışma yaptırılırken günlük azami çalışma süresi olan 11 saatin aşılmaması gerekmektedir.
Bunun dışında, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin haftalık hesaplaması yapılırken yarım saatten az olan sürelerin yarım saat, yarım saati aşan sürelerin ise bir saat sayılması gerekmektedir.
Fazla çalışmanın belgelenmesi
Fazla çalışmanın ispatı, işçi-işveren uyuşmazlıklarında en kritik noktalardan birini oluşturmaktadır.
Bu çerçevede, işverenin, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belgeleri (giriş-çıkış kayıtları, turnike kayıtları, log kayıtları, puantaj kayıtları vb.) düzenlemesi, saklaması ve fazla çalışma ücretinin ücret hesap pusulasında açıkça gösterilmesi gerekmektedir.
Fazla çalışma yapılamayacak işler
İş Kanunu ve ilgili yönetmelik hükümleri uyarınca aşağıda belirtilen işlerde fazla çalışma yapılması yasaktır.
- Sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işler,
- Gece sayılan gün döneminde (20.00-06.00 saatleri arası) yürütülen işler (istisnai olarak belirlenen sektörler dışında gece çalışması 7,5 saati geçemez)
- Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanları,
Yukarıda belirtilen yasaklar, işçinin rızası olsa dahi kaldırılamamakta, işverenin sorumluluğu devam etmektedir.
Fazla çalışma yaptırılamayacak işçiler
Fazla çalışma konusunda bir diğer yasak da işçilerin durumlarına yöneliktir.
Bu çerçevede, aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılması yasaktır.
- 18 yaşını doldurmamış işçiler,
- İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği doktor raporu ile belgelenen işçiler,
- Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
- Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler,
- Yer altında maden işlerinde çalışan işçiler,
- Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçiler,
Bu düzenlemeler, işçinin korunması ve iş sağlığı güvenliği bakımından emredici nitelikte olup, uyulmaması halinde hem idari para cezası şeklinde bir yaptırım, hem de iş kazası gibi durumlarda işverenlere ağır sorumluluk doğurduğundan fazla çalışma yaptırılmasının yasak olduğu durumlara dikkat edilmesi gerekmektedir.